ΤΑΚΗΣ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ: Ο ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΟΔΟΥ

[Παρατίθεται εδώ το σχέδιο της εισήγησής μου για τον ποιητή Τάκη Βαρβιτσιώτη]

ΤΑΚΗΣ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ

Ο ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΟΔΟΥ

v v v

Η περίπτωση του Τάκη Βαρβιτσιώτη στα πεπραγμένα της Ελληνικής ποίησης είναι ιδιαίτερα σημαντική και μοναδική. Ποιητής και Ανθρωπος που προσέδωσε και στις δύο αυτές έννοιες μία ανώτερη αξία ο Βαρβιτσιώτης στάθηκε σταθερά προσηλωμένος στην καθαρή πρόοδο της ποίησης συμφιλιώνοντας αντιθέσεις, ακρότητες, ακόμη και αντιφάσεις. Στο σύντομο χρόνο που μου αναλογεί, θα προσπαθήσω να καταδείξω το ακριβές στίγμα και  κάποιες από τις ιδιαιτερότητες του έργου του τοποθετώντας το στο γραμματολογικό περιβάλλον που του αρμόζει τόσο της Νεοελληνικής όσο και της Ευρωπαικής ποίησης.

          Ο Τάκης Βαρβιτσιώτης ανήκει στους ποιητές εκείνους της Θεσσαλονίκης που αφενός παραλαμβάνουν την ποιητική του λυρικού και μεταφυσικού μονόλογου της Θεσσαλονίκης, όπως την καλλιέργησαν ποιητές σαν το Γ. Βαφόπουλο και την επεκτείνουν προσδίδοντάς την μία καθολικώτερη και πιο κοσμοπολιτική προσέγγιση και εντάσσοντας την τελικά σε μία διεθνή ποιητική προοπτική. Οι αρχικές καταβολές της ποιητικής του Βαρβιτσιώτη προέρχονται από τον Συμβολισμό, όπως μας τον σύστησαν κυρίως οι Γάλλοι Πωλ Βαλερύ, Αρθουρ Ρεμπώ και Στεφάν Μαλλαρμέ, αλλά και οι Πωλ Ελυάρ και Πιερ Ρεβερντύ μέχρι και ο Ρενέ Σαρ.

Από όλους αυτούς ο Βαρβιτσιώτης αντλεί στοιχεία με πολύ επιλεκτικό τρόπο. Δανείζεται κατ’ αρχήν τον άδολο λυρισμό του Ελυαρ και του Ρεβερντύ αλλά του προσδίδει μία ιδιαίτερη εννοιολογική βαρύτητα. Δανείζεται την ελευθερία και την αυτονομία του λόγου, την «καθαρή ποίηση» του Βαλερύ και του Μαλλαρμέ, όμως την προσαρμόζει στα Ελληνικά δεδομένα της εποχής του. Ο Ρενέ Σαρ του δίδει το πέταγμα προς ένα πιο ελεύθερο τόπο, πιο ουράνιο και πιό υποσυνείδητο ταυτόχρονα, το δώρο αυτό του Σαρ το κρατά αλλά το χρησιμοποιεί με μέτρο για να το κάνει πιο ουσιαστικό και λειτουργικό. Δανείζεται όμως και από τον Βερλαίν και κυρίως τον Μπωντλαίρ την πολυχρωμία και την συναισθηματική μουσικότητα που συνενώνει το επίγειο με το αφηρημένο. Ακόμη και ο Απολλιναίρ δίνει φτερά στη φαντασία του Βαρβιτσιώτη και την οδηγεί κοντύτερα σε πιο ανοίκειους τόπους.

Γαλλικές όμως επιρροές θα δεχτεί κι από δύο άλλους, τον Πώλ Κλωντέλ και τον Σαιντ-Τζων Πέρς. Από τον Κλωντέλ θα πάρει την ελευθερία να μιλάει για θέματα που είναι –υποτίθεται—θρησκευτικά και από τον Πέρς την σύνθετη φιλοσοφική ματιά που απλώνεται προς διάφορες κατευθύνσεις ακόμη και σε πιο απόμακρες περιοχές του λυρικού λόγου, όπως είναι η προσωπική ύπαρξη και η μουσικότητα του λόγου. Εδώ πρέπει να πώ ότι είναι αξιοσημείωτος ο τρόπος με τον οποίο ο Βαρβιτσιώτης ελίσσεται μέσα από όλες αυτές τις επιρροές. Κινείται πολύ επιλεκτικά και δημιουργικά έχοντας πάντοτε ως γνώμονα την Ελληνική αισθαντικότητα με μία όμως κοσμοπολιτική διάσταση.

Πέρα από τις Γαλλικές επιρροές ο Βαρβιτσιώτης επηρεάζεται και από ποιητές, όπως είναι ο Λόρκα, ο Παζ, ο Μπόρχες, ο Χιμένεθ,  ο Ουγγαρέττι, ο Μοντάλε και ο Ελιοτ. Ο Λόρκα και ο παζ του δίνουν την ελευθερία του συναισθήματος και του ονείρου, ο Ουγγαρέττι και ο Μοντάλε τον αιθέριο κι ελλειπτικό, σχεδόν μινιμαλιστικό, τρόπο να προσεγγίζει την ποιητική γλώσσα, καλύτερα, να προσεγγίσει «τη δομή του άρρητου και του άλεκτου». Σ’ αυτό το ζήτημα ειδικά ο Βαρβιτσιώτης είναι ένας αληθινός αρχιτέκτονας, αφού αξιοποιεί και στοιχεία από τον Περς και τον Σαρ. Χρειάζεται μία σε βάθος ανάλυση για να καταλάβουμε τα συστατικά της ποίησής του. Είναι από τους ελάχιστους νεοέλληνες ποιητές που αξιοποιεί τέτοιο πλούτο και φτιάχνει τελικά μία ποίηση που είναι ταυτόχρονα Ελληνική και σύγχρονη για την εποχή του.

Όσον αφορά τον Ελιοτ και τον Κλωντέλ, αυτοί του ανοίγουν το δρόμο για ένα θρησκευτικό ποιητικό μοντερνισμό στα πλαίσια ενός μεταφυσικού ανθρωπισμού πίσω από το οποίο βρίσκεται και η φιλοσοφία του Κίρκεγκωρ, όπως και η προδρομική ποίηση του Ρίλκε και του Νοβάλις,  στον Βαρβιτσιώτη όμως αυτό μεταπλάθεται σ’ ένα μεταθρησκευτικό οραματικό αίτημα, δηλαδή δεν βλέπουμε θέματα πίστης και θεσμικότητας που συναντούμε στον Ελιοτ, αυτά μεταπλάθονται σ’ έναν αγώνα εσωτερικής λύτρωσης μέσω της ομορφιάς και της αισθητικής. Μεταφέρει ακόμη ο Βαρβιτσιώτης στην ποίησή του ένα πιο μαγικό περιρρέον αίσθημα, μία ατμόσφαιρα πιο μαγική που πηγάζει από τον Εντγκαρ Αλλαν Πόε, τον Κήτς και τον Σέλλευ μέχρι και τον Ντύλαν Τόμας.

Μέσα σ’ όλο αυτό το πλαίσιο επιρροών και προκλήσεων από την Ευρωπαική ποίηση κατάφερε ο Βαρβιτσιώτης να δώσει το δικό του στίγμα που είναι πιο Μεσογειακό, δηλαδή πιο φωτεινό και συμφιλιωτικό και ειρηνικό, ένα μήνυμα αγάπης και ανθρωπισμού, υπερβαίνοντας τις αντιθέσεις σχολών και ρευμάτων που ήταν τόσο έντονα στην Ευρωπαική ποίηση. Ο Μεσογειακός μοντερνισμός σε όλα τα δείγματα του που έχουμε, Ντε Κίρικο και κίνημα της «Μεταφυσικής Τέχνης», Ελληνικός και Ισπανικός Σουρεαλισμός, Εγγονόπουλος, Γκάτσος, Λόρκα, Ουγγαρέττι κλπ., είναι πιο ανθρωπιστικός και ειρηνικός. Σ΄αυτό το κλίμα του Μεσογειακού μοντερνισμού προσχωρεί και ο Βαρβιτσιώτης.

Στην Ελληνική ποίηση ο Βαρβιτσιώτης συνενώνει τον ανανεωμένο και μεταφυσικό λυρικό λόγο της γενιάς του ΄30 και κυρίως του Σαραντάρη, του Παπατσώνη και του Βαφόπουλου με τον μεταπολεμικό υπαρξιακό λυρισμό στον οποίο γίνεται πρωτοπόρος μαζί με άλλους, όπως ο Γ. Θέμελης. Η υπαρξιακή αγωνία και η λυρική μεταφυσική του μονολόγου, όπως εκφράζεται με ποικίλους τρόπους από τον μοντερνισμό της Θεσσαλονίκης τον ξεχωρίζει από την γενιά του ΄30 του Ελύτη, του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Γκάτσου και άλλων.

Στην εξωστρεφή Ελληνικότητα του εθνικού μοντερνισμού της Αθηναικής Γενιάς του ΄30 ο Βαρβιτσιώτης αντιπαραθέτει μία εσωστρεφή ετασική και μυστικόπνοη ποίηση που δοκιμάζεται πάνω σε άλλες σταθερές της Ελληνικής γλώσσας από εκείνες που υπέδειξαν ο Σεφέρης, ο Ελύτης και ο Ρίτσος. Ο Γ.  Σαραντάρης παρέμεινε ο πιο συγγενικός του ποιητής και ακολουθεί πιο πίσω ο Παπατσώνης. Η ονειρική διάσταση όπως την βρίσκουμε σε μερικά διηγήματα του Αλεξ. Παπαδιαμάντη, η ουρανία οδός του Σαραντάρη και ο εσωτερικός μυστικός διάκοσμος του Παπατσώνη διαμορφώνουν το κλίμα μέσα στο οποίο θα κινηθεί ο Βαρβιτσιώτης. Με τον «Ταπεινό Αίνο προς την Παρθένο Μαρία» όμως επιστρέφει προς την Ελληνική παράδοση.

Η κληρονομιά την οποία μας άφησε είναι η υπεργήινη ανάταξη του ποιητικού υποκειμένου προς τα ουράνια, που τόσο πολύ έχει ποδοπατήσει η σημερινή μας εποχή. Υπερασπίστηκε τον αγώνα του υποκειμένου ανάμεσα στο εδώ και στο μετέπειτα μυημένος στον μυστικό χριστιανισμό και σε μια μετα-θρησκευτική ανθρωπιστική συνειδητότητα του μεταπολεμικού ανθρώπου πιστεύοντας σε μία ανώτερη πνευματική και αλληλέγγυα κοινωνία. Επέλεξε την Απολλώνεια στάση της πάνσοφης σιωπής και του κρείτονος σιγάν για να μιλήσει για εκκωφαντικές αλήθειες σ’ ένα μεταπολεμικό θορυβώδη κόσμο.

Ποιητής απεσπασμένος από την Ουρανία Οδό, άγγελος της αγαθότητας και της καλωσύνης, διαμεσολαβητής ανάμεσα στο υπέργειο και το ουράνιο, ευαγγελίζεται έναν κόσμο ανάσταση ψυχής και μεταμορφωμένο από τα πάθη. Το όνειρο είναι η αφετηρία και ο τελικός σταθμός όπου ξαναγυρίζει αφού κάνει το μεγάλο Απολλώνειο ταξείδι στην μουσική και την αισθητική. Και σ’ αυτό το συμπέρασμα θα κατέληγαν πιστεύω σχεδόν όλοι όσοι μελέτησαν το έργο του από τον Αναστάσιο Γιανναρά, τον Κώστα Στεργιόπουλο, τον Αντρέα Καραντώνη μέχρι και τον Δημ. Τσάκωνα. Όσον αφορά τη μουσικότητα και την εικονοποιία του που είναι τόσο διάχυτες ωστο έργο του, παρατηρούμε ότι ασφαλώς αντανακλούν μία ιμπρεσσιονιστική διάθεση αρχικά που εκφράζεται ως αίσθημα για να απλωθεί όμως πάνω στο χαρτί μ’ ένα πιο σύνθετο συγκοπτώμενο εξπρεσσιονιστικό τρόπο, όπου κυριαρχεί η φιλοσοφική αφαίρεση. 

Τάκης Βαρβιτσιώτης, Επιτάφιος (Θυμούμαι του μόχθου της σποράς την εποχή...)

Θυμούμαι του μόχθου της σποράς την εποχή
Σέρνει το αμαξάκι της η βροχή
Η ομίχλη ανάβει τις λάμπες
Ναυάγια πνιγμένα αστέρια
Μες στις καμπάνες θαμμένοι αποχαιρετισμοί

Μα κάπου ένας άνεμος
Αναδεύει τα φρύγανα

Εκείνοι που χλεύασαν το φως
Χάθηκαν κάτω από τη γη

Εκείνες που έκλαιγαν
Νιώθουνε μέσα τους ν' αναρριγεί
Το βλέφαρο της χαραυγής

Κάποια ρωγμή ουρανού
Χείλη κρεμασμένα
Που ονειρεύονται ρυάκια

Ανθίζουν κιόλας οι σταυροί

Τα φωτοστέφανα έκρυψαν
Μέσα στο χιόνι τα δάκρυά τους

Και τι θα πείτε για τις λεμονιές
Και τι θα πείτε για τα πορτοκάλια
Όταν φορέσουνε τα γιορτινά τους τα Χριστούγεννα

Μάγοι κι αρνάκια
Θα ξανασμίξουν τα χνώτα τους
Για να ζεστάνουν το άστρο
Πάντα ίδιο
Και πάντα καινούργιο
Που τώρα κείτεται νεκρό

Από τη συλλογή Επιτάφιος